Skip to main content

O surgimento da noite

Índigenas Yanomani do grupo Parahiteri

Trata-se da origem do mundo de acordo com os saberes deste povo, explicando como, aos poucos, ele veio a ser como é hoje.

Os Yanomami habitam grande extensão da floresta amazônica, que cobre parte de Roraima, Amazonas e Venezuela. Sua população é estimada em 35 mil pessoas, que falam quatro línguas diferentes: yanomae, ninamsanuma e xamatari, pertencentes a um pequeno tronco linguístico isolado. As comunidades Ajuricaba, do rio Demini, Komixipiwei, do rio Jutaí, e Cachoeira Aracá, do rio Aracá gravaram e transcreveram todas as histórias contadas por seus pajés. A primeira tradução, feita com a ajuda de dois professores Yanomami, foi iniciada a partir destas gravações de áudio no local — sendo então, posteriormente, adaptada para o português.

Horonamɨ procurou aquilo que nos permite dormir. Ele fez aquilo que nos fará dormir. Aconteceu em toda a floresta. Ele procurou sem desistir, procurou, procurou e acabou encontrando essa coisa perto da sua moradia. A cauda da coisa já estava visível, pendurada em um galho, mas Horonamɨ pensava que a coisa estaria sentada na raiz de uma árvore e continuou procurando longe, em todas as direções.

Não foi a noite que surgiu sozinha, de repente, para nós dormirmos. Assim, quem fez não foi outro. Não foi outro que fez anoitecer: foi Horonamɨ, e apenas Horonamɨ, quem soprou nosso sono — somente ele.

Qual a razão dessa procura? Como de dia ninguém parava de fazer sexo — vocês também não fazem sexo de dia? — e como a noite não existia — era sempre luz forte do dia — para ele esquecer os outros fazendo sexo, ele procurou a noite para envolver todos na escuridão.

A noite estava empoleirada em cima de uma árvore não muito distante. Parecia com um mutum empoleirado, cuja cauda repousava na parte alta de um galho inclinado de uma árvore paikawa.1 Assim era a escuridão. Apesar de a noite parecer um mutum, Horonamɨ conseguiu encontrá-la. A noite também cantava como um mutum.

Nessa época, os animais — como arara, mutum, queixada, anta, veado, caiarara, maitaca, irara, tamanduá-bandeira, papagaio e jabuti — eram Yanomami e, como os Yanomami, moravam em xapono. Horonamɨ designou cada espécie de animal e deu-lhes seus nomes. Naquela época, ele procurou pela terra firme sem descanso, quando não havia xaponos espalhados pela selva; havia somente o xapono dele.2 Os animais também viviam em xapono.3

Quando Horonamɨ soprou a escuridão com sua zarabatana para nós dormirmos, ele queria que anoitecesse. Ele encontrou a escuridão e soprou. Depois de fazer cair a escuridão, ao mesmo tempo se desenhou um pequeno círculo no chão, embaixo do lugar onde estava empoleirado o dono da escuridão.

O pai do cunhado de Horonamɨ se chamava Manawë. Ele era uma boa pessoa, e avisou:

— Ele vai achar agora! Tomem cuidado! — avisou Manawë no xapono.

Quando Horonamɨ flechou o mutum da noite, apesar de estar perto da sua moradia e de retornar correndo, ele também sofreu, porque anoiteceu de uma vez. Depois de ter soprado a noite em todos os cantos, e de ter corrido, ele adormeceu. Naquela noite, os Yanomami também sofreram. Não anoiteceu devagar. Até Horonamɨ passou fome, pois não tinha como fazer fogo. Ele acabou ficando na escuridão, apesar de estar perto do seu xapono. Como foi assim que aconteceu, a mãe dele também sofreu, todos ficaram tontos de fome à noite. A escuridão perseguiu Horonamɨ bem de perto, e ele estava com fome.

Depois de a noite apagar o dia, os que moravam com ele morreram de fome, pois comiam somente terra, comiam terra vorazmente e sofriam. Não sobreviveram. Até seu próprio cunhado sofreu e quase morreu. Horonamɨ ficou angustiado.

Havia então três pajés: o avô, o avô mais novo e o cunhado, e eles esquartejaram a noite, fazendo reaparecer a luz do dia.

Para as pessoas não comerem mais terra, Horonamɨ foi caçar. Ele nos ensinou a caçar. Ele tinha uma zarabatana, que alguns Yanomami usam para soprar, era isso que ele usava. Ele soprava os animais, tinha um sopro forte, e foi assim que ele nos ensinou a matar a caça com veneno.

É assim, é a própria história dos antepassados. É a história daquele que se apossou da floresta, é o início de tudo, a história do primeiro dono da floresta, Horonamɨ.

  1. Árvore baixa, chamada localmente de pé-de-maçarico.
  2. Horonamɨ realiza diversas buscas para encontrar tudo que os Yanomami usam para viver.
  3. Isto é, eram gente.
  1. Ruwëri
  2. Pëma kɨ miopë, pëma kɨ pehi taei ha, të tama. Ɨhɨ të rë tare, exi të ha të taema? Pëma kɨ rë hɨtɨtɨwë rë miore, të taprapë. Komikomi të urihi ha e kuopë, a taa he yatirarepë, a taema. A tapraɨ he yatiopë, kama yahipɨ ahete ha, ɨ̃hɨ të texinakɨ pata hãpraa waikiama kupiyei ha.
  3. — Kihamɨ hii hi nasiki ha pei të pata roa — a puhi ha kunɨ, a taema, a taei payëkou piyëkoma.
  4. Kama titititi a ha kuxëprarunɨ, a ha harɨnɨ, pëma kɨ miopë mai! Kama titititi a xomi ha pëtarunɨ, pëma kɨ mio pehi mai! Ɨnaha a taprarema, ai tënɨ mai! Titititi a rë kuprouwei, ai tënɨ a tapranomi, Horonamɨ a yainɨ. Ɨhɨ xĩro. Horonamɨnɨ kama pëma kɨ maharixipɨ pehi rë horakenowei Horonamɨ a yaia totihia. Ɨhɨ a xĩro yaia.
  5. Heao ha të pë na ha wayotinɨ, heao ha wama kɨ na wa rë wayouwei, hei të titititi kuprou mao tëhë, mɨ haru a xĩro hiakawë kuotii kutaenɨ, ɨ̃hɨ të nohi mohotipropë, titititi a taema. Të ka kahupropë.
  6. Hei ai a hikari rë prare naha, kihi Ruwëri a paa, hei a pata paoma, paruri kurenaha a pata paoma. Paikawa kohi pata ora hitoteopë ha, të texinakɨ pata hãpraoma. Ɨnaha Ruwëri a kuoma. Ɨhɨ Ruwëri a rë kui, paruri kurenaha a kuoma makui, yakumɨ a he haa he yatirema. Kama titititi a makui, paruri kurenaha a ɨ̃kɨma, mɨa kurenaha, mɨa ɨ̃kɨɨ kuaama.
  7. Ɨhɨ tëhë, yakumɨ yaro, ara, paruri, warë, xama, haya, hoaxi, ãrima, hoari, tëpë, werehi, totori, Yanomamɨ hei kurenaha, të pë hiraoma. Ɨhɨnɨ yaro pë wãha hiraapotayoma. Kamiyë pëma kɨnɨ, pëma pë wãha yuapë. Ɨhɨ të mɨ wakaraxi xĩro hamɨ a taeotima, taeotima, taeotima…Ai yahi ai, ai yahi, xapono kurenaha kuo tëhë mai! Yami a përɨoma. Hei a xapono rë kurenaha hapa pë kuoma.
  8. Ɨhɨ tëhë Horonamɨnɨ Ruwëri a rë horaprare, pëma kɨ rë miowei, të mɨ titi titimaɨ puhiopë yaro, a horama, titititi kamanɨ a horaprarema. A ha kemarɨnɨ, ɨ̃hɨ të xĩro ha a rë kemare të ha, ĩsitoripɨ komorewë titititi a praoma. Titititi a praoma, ɨ̃hɨ a pepi ha.
  9. Pe heri hɨɨpɨ rë kuonowei, ɨ̃hɨ pë hɨɨ Manawë e wãha kuoma. E wãha wãritio taonomi. Pe heri hɨɨpɨ wãha kuoma.
  10. — Kuikë a tapraɨ kure. Pei pë ta moyawëpo! — e kuu heama.
  11. Kutaenɨ a rë niarahari, kama a wãisipɨ ahetea makure, a rërëimama makui, a no preaama. Rope të mɨ titirayou yaro. A ha horararɨnɨ, a rërëatii makui, hei a mio kure. Ɨhɨ të titi hamɨ, pë no Yanomamɨ preaaɨ xoaopë. Opisi titi a kuaaɨ taonomi. Ɨhɨ tëhë kama a makui, a no preaama, ohiri, pohoro hi kɨ poimi yaro. Kama a ruwëmoma, yakumɨ kama a ruwëmoma, a hiraa ahetea makure, a ruwëmoma. Ɨnaha të kuprarioma kutaenɨ pë nɨɨ e no preaama, pë ohiri wëkëkoma mɨ titi hamɨ. Ɨnaha të kua. Kihi raxa si kɨ rë kurenaha, ɨ̃naha e ruwëmou kuoma, yahi ahetea makui. Ohiri.
  12. Horonamɨnɨ pë kãi rë përɨawei ha, pë ka rë hẽaprarɨhe, ohi a wayunɨ, pë nomaa haikirayoma. Pë xëprarema. Hei pita a yãxaamahe, a pata wëhërɨmamahe, horema pë rë kurenaha pë no preaama. Ɨhɨ e pë hëpronomi. Pe heri a no premapoma. Pe heri e kãi waharoprarioma. Kama a rë kui, a xi harihirayoma.
  13. Hekura ɨ̃naha të pë kua yaro, pë xɨɨ, pë xɨɨ oxe, pe heri, ɨ̃naha pë kua yaro, ɨ̃naha, ai, ai, ai, pë hekura kua yaro. Titi a ha yakëkëpraɨ he ha yatirohenɨ, të mɨ harumaremahe. Ihiru heinaha kuwë, huya, pë hiakapronomi, pë nomaa haikirayoma. Pë ohitima yaro. Pruka mi titi të pë yukemahe yaro, titi a huxomi hamɨ, pë hiakapronomi, pë ruwëri no preaama, pë ni kãi ha maprarunɨ, ihiru rope pë nomaɨ he tiherimoma, ɨ̃naha të pë kuaama.
  14. Ɨhɨ hei të rë kupraruhe hamɨ, kama a ramɨ huɨ, a ramɨ huɨ, kamiyë pëma kɨ hiraɨ ha, yaro pë niaɨ hiraɨ ha, mokawa a poimi makure, yoroa Yanomamɨ të pë rë horaɨwehei, ɨ̃hɨnaxomi a poma. Ɨhɨnɨ yaro pë horama, mixiã kɨ hiakao totihioma, ɨ̃hɨ të pou yaro, të pë husunɨ, të pë ixou hiraɨ ha, ai të ihiru imisi kãi hĩrema, të rë xëprarenowei, ɨ̃hɨ rë a rë përɨo mɨ hetuonowei, ihirupɨ xëpraɨ hayurayoma. Pore a përɨoma, hapa kãi, Horonamɨ payeri, ɨ̃hɨ ihirupɨ rë xëpraɨ hirare, kutaenɨ, õka të pë ha hunɨ, të pë xëɨhe, ɨ̃hɨnɨ të pë horaɨ hirama. Ɨnaha të kuwë, pata të ã yai. Ɨhɨ urihi a rë ponowei të ã, të komosi rë praikuhe hamɨ të ã.

 

Organização e tradução: Anne Ballester Soares

            https://hedra.com.br/livros/o-surgimento-da-noite